توده های عظیم گردوغبار که چراغ های زیبای آسمان می شوند شب‌ها که به آسمان نگاه می‌کنیم اگر در آسمان ابری نباشد، می‌توانیم ستارگان درخشنده را ببینیم و از دیدنشان لذت ببریم؛ ستارگانی که با زیبایی خود آسمان ما را زینت می‌دهند و چشم‌های ما را می‌نوازند. این ستارگان سوسو زن و زیبا که هزاران هزار فرسنگ از ما دورند گاه آنقدر بزرگند که ده‌ها برابر خورشید ما هستند و گاه کوچکند، اما باز هم با همه کوچکی از زمین ما بزرگ‌ترند، اما آیا تا به حال درباره‌ چگونگی پیدایش و زندگی این چراغ‌های زیبای آسمان فکر کرده‌اید؟ آیا می‌دانید که آنها هم مانند ما متولد می‌شوند، زندگی می‌کنند و می‌میرند؟ قبل از آن که چگونگی تولد یک ستاره را بررسی کنیم اول باید ببینیم ستاره چیست. ستاره‌ها اجرام داغی از توده‌های عظیم گاز و گرد و غبار هستند و در اندازه‌ها، تراکم و دماهای گوناگون وجود دارند. اندازه‌ آنان از ۴۵۰ برابر کوچک‌تر تا ۱۰۰۰ برابر بزرگ‌تر از خورشید، حرارت و دمای آنها بین ۳۰۰۰ تا ۵۰ هزار درجه سلسیوس و تراکم‌شان از ۲ تا ۵۰ برابر خورشید متغیر است. رنگ ستارگان به وسیله دمای آنها تعیین می‌شود به طوری که داغ‌ترین ستاره‌ها، به رنگ آبی هستند و سردترین آنها که دمای پایین‌تری دارند به رنگ قرمز دیده می‌شوند. مثلاً خورشید حرارتی معادل ۵۵۰۰ درجه سلسیوس دارد و به رنگ زرد نمایان است. انرژی یک ستاره به وسیله‌ ترکیبات و واکنش‌های هسته‌ای در مرکز ستاره (هسته) تامین می‌شود و روشنایی و درخشندگی ستارگان ارتباط مستقیمی به اندازه و بزرگی آنان دارد. هرچه ستاره بزرگ‌تر باشد درخشندگی آن بیشتر است. ● چگونگی تولد یک ستاره ستاره‌ها در مکان‌هایی از فضا که حاوی توده‌های عظیم گاز و گرد و غبار است، متولد می‌شوند. به این مکان‌ها Nebulae می‌گویند. این کلمه در انگلیسی به معنای توده‌ها و ابرهای گاز و گرد و غبار است. این توده‌های عظیم حاوی گازهای هیدروژن و هلیوم هستند. گاه بر اثر جاذبه‌ای که در این توده‌ها ایجاد می‌شود، این گازها و توده‌ها به هم نزدیک‌تر، گرم‌تر و متراکم‌تر می‌شوند و در این زمان، جسم ستاره بر اثر برخوردهایی که تحت نیروی جاذبه، حرارت و گرمای درونی این توده‌ها رخ می‌دهد، شروع به شکل‌گیری می‌کند و فرمی به خود می‌گیرد که به آن پیش ستاره (Protostars) می‌گویند. هرگاه‌ پیش ستاره مواد لازم را برای تبدیل شدن به ستاره در خود داشته باشد حرارت در مرکز آن افزایش چشمگیری می‌یابد و واکنش‌های هسته‌ای در آن آغاز می‌شود. در این هنگام مولکول‌های هیدروژن یونیزه و الکترون‌ها به پروتون‌های منفرد تبدیل می‌شوند و بر اثر انقباض و ترکیب گازها، حرارت این توده‌ها افزایش می‌یابد تا جایی که به حدود ۱۰ میلیون درجه سلسیوس (۱۸ میلیون درجه فارنهایت) می‌رسد. در این حرارت یک سری واکنش‌های هسته‌ای در درون هسته و مرکز توده اتفاق می‌افتد که به این فرآیند، واکنش پروتون ـ پروتون می‌گویند. در این واکنش‌ها، پروتون‌ها با هم ترکیب و به نوترون تبدیل می‌شوند . در طول این فرآیندها برخی از اجزای درونی از بین رفته و به انرژی تبدیل می‌شوند. در این مرحله برخوردها و واکنش‌های درون هسته‌ای متوقف و تعادل بین حرارت و جاذبه ایجاد و ستاره‌ ما شکل گرفته و متولد می‌شود. ● آغاز زندگی ستاره و درخشش در آسمان فرآیند واکنش‌های پروتون ـ پروتون در واقع مرحله‌ سوختن هیدروژن است. طول این فرآیند و سوختن هیدروژن به وزن و جرم ستاره بستگی دارد. در ستارگان عظیم و بزرگ، وزن عظیم ستاره فشار زیادی را به هسته وارد می‌کند و حرارت و دما را بسرعت بالا می‌برند. این ستارگان سنگین بسیار روشن و درخشان هستند. ولی عمر کوتاهی دارند و نسبت به ستارگان کوچک، زندگی کوتاه‌تری دارند. زمانی که میزان انرژی حاصل از فرآیند سوختن هیدروژن پایان می‌پذیرد، برخوردهای درون ستاره‌ای دوباره آغاز می‌شود و فشار و دما بشدت بالا می‌رود و واکنش‌های هسته‌ای بین هیدروژن و لیتیوم و دیگر فلزات سبک آغاز شده، حرارت و فشار بسیار زیاد تولید می‌شود و این فشار عظیم سبب تبدیل هیدروژن به هلیوم و تبدیل هلیوم به کربن، نیتروژن و اکسیژن می‌شود و این چرخه ادامه می‌یابد تا زمانی که همه‌ هیدروژن سوخته و تمام شود و در این زمان ستاره به بزرگ‌ترین میزان اندازه‌ خود می‌رسد که به آن غول قرمز (Red giant) می‌گویند. ● مرگ ستاره زمانی که یک ستاره به بالاترین میزان درخشش می‌رسد در حقیقت به زمان افول و مرگ خود نیز نزدیک می‌شود. در این مرحله که تمام گاز هیدروژن و هلیوم تمام شده و دیگر خبری از واکنش‌ها در هسته‌ ستاره نیست، هسته سردترشده و منبسط می‌گردد و از تراکم آن کم ‌شده و از درخشندگی و فروغ ستاره کاسته و در این مرحله هسته‌ باقیمانده، به جرمی به نام کوتوله سفید (White Dwarf) تبدیل می‌شود. ستاره لحظه به لحظه تیره و تاریک‌تر و کم فروغ‌تر می‌شود و درخشش آن کاملا متوقف می‌گردد. در این زمان ستاره تبدیل به جرمی سیاهرنگ شده و زندگی‌اش پایان یافته و پس از میلیون‌ها سال درخشندگی می‌میرد. دراین مرحله که ستاره جسمی مرده است، جرم سیاه، چاله سیاه‌ یا کوتوله سیاه (Black Dwarf) می‌نامند. ● تفاوت زندگی ستاره‌های کوچک و ستاره‌های بزرگ ستارگان کوچک به ستارگانی گویند که حداکثر اندازه‌ای برابر با نصف خورشید داشته باشند. ستارگان عظیم ستارگانی هستند که حداقل ۳ برابر خورشید باشند و گاهی اندازه‌ آنها به ۵۰ برابر خورشید نیز می‌رسند که این تفاوت در اندازه، اولین تفاوت آنهاست. ستاره‌های کوچک و بزرگ تقریبا به یک شکل متولد می‌شوند، زندگی می‌کنند و می‌میرند، اما تفاوت‌هایی نیز با هم دارند. یکی از تفاوت‌ها در طول عمر این ستارگان است. ستارگان کوچک عمر بسیار طولانی‌تری نسبت به ستارگان بزرگ‌تر دارند، به طوری که عمر ستارگان کوچک می‌تواند تا ۱۰ بیلیون سال طول بکشد در حالی که عمر یک ستاره بزرگ در نهایتا می‌تواند حدود میلیون‌ها سال باشد. تفاوت دیگر آن است که وقتی یک ستاره کوچک می‌میرد از آن جرمی سیاه باقی می‌ماند که به آن کوتوله سیاه (Black Dwarf) می‌گویند، در حالی که وقتی ستاره بزرگ می‌میرد تبدیل به ‌یک چاله‌ فضایی ( Black Hole) می‌شود.